«اخلاق اقتصادی» بخشی از آموزههای اسلامی است که از یکسو، مۆلفههای رشد و توسعه اقتصادی و رفاه عمومی را ارائه میکند. از سوی دیگر، شیوهها و عناصر مقابله با مفاسد و سالمسازی فعالیتهای اقتصادی را برمینمایاند و بستر لازم را برای رشد معنوی و سعادت ابدی انسان نیز فراهم می‌سازد.
وجدان کاری
وجدان کار که گاه از آن به اخلاق کار تعبیر می شود، به معنای گرایش به انجام صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم است.
به بیان دیگر، گرایش و نیروی درونی که سبب می شود فرد بدون وجود هیچ گونه کنترل و نظارت خارجی، کارش را به نحو احسن انجام دهد، وجدان کار نامیده می شود. از این رو، پرکاری، انجام بهتر کار، کنترل درونی و مسیولیت پذیری، از نشانه های وجدان کار و در مقابل، کم کاری، اهمال کاری، نظارت خواهی و مسئولیت گریزی، از علایم ضعف وجدان کاری به شمار می رود.
مقام معظم رهبری در پیام نوروزی سال 74 با تاکید بر اهمیت وجدان کاری فرمودند: کسانی که وجدان کاری دارند، کار را عملی صالح، وظیفه ای حقیقی، مسئولیتی اجتماعی و سیاسی و یک عبادت می دانند، رحمت خدا انسانهایی را شامل می شود که وظایف خود را نیکو، محکم، متقن و صحیح انجام دهند و از سرهم بندی و بی اعتنایی به استحکام کار به شدت پرهیز کنند .
حضرت امیر علیه السلام نیز در تأیید این سخن می فرماید: «مَنْ اَمدَّه التَّوفیقُ اَحْسَنَ الْعَمَلَ؛[1] هر کس توفیق الهی مددکارش باشد، کار را به خوبی و درستی انجام می دهد».
مقام معظم رهبری در تعریف وجدان کاری می فرماید؟
«وجدان کار» یعنی این که اگر کاری را به عهده گرفتیم و انجام آن را تعهّد کردیم … آن را خوب و کامل و دقیق و تمام انجام دهیم. به تعبیر معروف، برای آن کار، «سنگ تمام بگذاریم».[2]
این تعریف جامع است و می تواند یک معیار برای کار در جامعه اسلامی باشد. تمام انجام دادن یک کار از زوایای مخنلف است و در همه ابعاد می باشد. چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی باید کار به نحو احس انجام شود تا برای جامعه اسلامی مفید فایده باشد.
رهبر عزیز در ادامه سخنانشان به نتیجه یک کار که بر مبنای وجدان کاری باشد اشاره می نمایند:
اگر ملتی دارای «وجدان کار» باشد، محصول کار او خوب خواهد شد، و وقتی محصول کار نیکو شد، وضع اجتماعی، به طور قطع بهبود پیدا خواهد کرد.[3]
انضباط اجتماعی
انضباط اجتماعی عنوان دیگری در اخلاق اقتصاد است که در کنار وجدان کاری قرار می گیرد.
تحول یک جامعه با این دو بال به پرواز در می آید و تا اوج پیش می رود. وجدان کاری و انضباط اجتماعی در کنار یکدیگر جامعه را به توسعه سوق داده و به نهایت پیشرفت می رساند؛
“به نظر من، این دو عنوان - یعنی «وجدان کار» و «انضباط اجتماعی» - می تواند برای ما دو شعار باشد و عرض کردم که این دو شاخص، در ما تکامل و تحوّلی به وجود خواهد آورد که ان شاءاللَّه آن تحوّل، در جهت آشتی با خدای متعال و با ارزشهای الهی و آشتی با مردم و زندگی مردم است."[4]
“برحسب جمعبندی خود من، این دو سرفصل [«وجدان کاری» و دیگری «انضباط اجتماعی»] می توانست و می تواند حرکت ملت ایران به سمت پیروزی و سازندگی ایران اسلامیِ آباد و آزاد را تسریع و تسهیل کند."[5]
وجدان کاری نباید در زیر سایه زور و حضور جدی و آمرانه صاحب کار و کارفرما باشد. اگر چنین باشد به محض عدم حضور کارفرما، وجدان کاری نیز از بین می رود. یک مسلمان باید صاحب کار خویش را خداوند بداند و او را همیشه حاضر ببیند. در این صورت همیشه وجدان کاری با او خواهد بود و حتی در تنهایی نیز کار خود را به نحو احسن انجام می دهد؛
“قتی همه کنندگان کار، با احساس وجدان کاری به کار پرداختند و فهمیدند در حالی که کار را می کنند، اگر صاحب کار هم نیست، اما خداوند متعال حاضر و ناظر است، کرام الکاتبین حاضرند و ملائکه مقرّب الهی نگاه می کنند؛ هر دقّتی که برای بهبود کار بشود، مورد تحسین کرام الکاتبین خواهد بود و در پرونده عملِ کننده کار ثبت خواهد شد."[6]
افزایش کیفیت کار
افزایش کیفیت کار مورد دیگری از اخلاق در اقتصاد است. کیفیت کار علاوه بر ابزار، بستگی بیشتری به نیروی کار یعنی انسان دارد.
ابتکار، جدیت، تلاش بی اندازه، به کار گرفتن فکر و خلاقیت همه و همه از مسائلی است که نیروی کار می تواند از آن ها بهره کافی ببرد تا کیفیب کار خویش را افزایش دهد.
یک نیروی کار مسلمان کیفیت کل جامعه را در نظر می گیرد و لذا در محل کار خود و در مورد وظیفه خویش به حداقل راضی نمی شود.
گاهی دیده می شود برخی نیروها همین که حداقل را اجرا می کنند نسبت به خلاقیت ها و افزایش کیفیتی که از دستشان بر می آید بی توجه هستند و آن را وظیفه خود نمی دانند. در حالیکه اگر بتوانند در افزایش کیفیت کار خود تلاشی را انجام دهند نباید کوتاهی کنند؛
“ر مورد کیفیّت، ما هیچ اندازه و حدّی نداریم. کیفیّت عمدتاً به نیروی انسانی مربوط می شود. وقتی نیروی انسانی، کارآمد و پُرمسۆولیت و بانشاط بود، با هر شرایطی - از لحاظ تجهیزات و امکانات - کار لازم را انجام می دهد.
کار را جدّی باید گرفت. کار را باید محکم انجام داد. متقن باید انجام داد… کیفیّت کار که بالا رفت، ارزش کار بالا می رود. هم ارزش دنیایی اش، هم ارزش خدایی و الهی اش.
سعی کنید کار را با ابتکار و با کیفیّت انجام دهید. فرقی هم نمی کند؛ از کارهای سطحی و یدی و صددرصد فیزیکی بگیرید، تا کارهای صد در صد فکری و مغزی و آنچه که وسط این دو طیفِ وسیع است، همه را هم می شود با کیفیّت و هم می شود به صورت عادی انجام داد. سعی کنید کار با کیفیّت باشد.
انسان هر کاری را که انجام می دهد، باید نکاتی را که به کار کیفیّت می بخشد، رعایت کند. باید از همه چیزهایی که خدای ناکرده به کار ضرر می زند، جلوگیری کنید."[7]
پی نوشت ها :
[1] غرر الحکم، ص 154، ح 2858.
[2] بیانات به مناسبت حلول سال 1373 شمسی 01/01/1373
[3] همان.
[4] همان
[5] بیانات در دیدار جمع کثیری از کارگران و معلمان در آستانه‌ی روز کارگر و روز معلم 10/02/1376
[6] همان.
[7] همان
برگ
