چکیده

یکی از نیازهای بشر، که خداوند متعال آن را، در آدمی نهاده است، نیاز به بازی کردن و سرگرمی می­­­­باشد. هر فعالیت سرگرم کننده، لذت بخش و دارای قواعد، بازی نامیده می­­باشد. بازی انواع گوناگونی دارد، که با پیشرفت تکنولوژی، بازی­های رایانه­ای، جلوه ویژه­ای یافتند. امروزه بازی­­­های رایانه­ای، تنها به عنوان یک سرگرمی برای گذراندن اوقات فراغت محسوب نمی شوند، بلکه عامل بسیار مهمی برای انتقال مفاهیم نمادین، منطقی، مسائل فرهنگی و اعتقادی و… می­باشند. بازی­های رایانه­ای، فواید و مضرات فراوانی دارند. کاهش استرس، کاهش شدت درد، افزایش بهره­وری هوشی و تصمیم گیری، از جمله فواید، و تقویت حس پرخاشگری، انزوا طلبی، انتقال ارزش­های منفی، از جمله مضرات این بازی­ها است. یکی از این بازی­ها، که اخیراً معضلات فراوانی را برای نوجوانان ایجاد کرده است و آن­ها را درگیر خود نموده است، بازی (چالش) نهنگ آبی است. در این بازی شخص دچار سردرگمی و بیهودگی از خود می­شود، که در پایان به دلیل بی­هویتی، دست به خودکشی می­زند. احکام فقهی بازی نهنگ آبی شامل احکام لا اقتضائی و اضرار به نفس می­باشد. خودکشی، یکی از مصادیق اضرار به نفس است، که در شریعت اسلامی گناه کبیره شمرده می­شود و حکم آن، حرمت است.

کلید واژه

بازی­های رایانه­ای، بازی نهنگ آبی، ادله فقهی، اضرار به نفس، خودکشی

مقدمه

خداوند متعال، انسان را همراه با نیازهایی آفریده است. یکی از نیازهای بشر، نیاز به بازی کردن و سرگرمی است، بازی­ها و سرگرمی­ها، می­توانند مثبت و مفید، یا منفی و مضر باشند. متأسفانه برخی از افراد، نه تنها به صلاح و سعادتمند شدن انسان­ها توجه ندارند، بلکه درصدد منحرف کردن آن­ها هستند. یکی از شاخه­های بازی و سرگرمی، بازی در فضای مجازی است. بازی­های رایانه­ای با تنوع بسیار زیادی که دارند، بخش قابل توجهی از وقت و انرژی کودکان و نوجوانان را به خود اختصاص داده­اند. از پدیده­هایی که امروز در فضای مجازی با آن روبرو هستیم، به وجود آمدن بازی­ها، چالش­ها و کمپین­هایی است، که رفتار مخاطبین خود را در فضای مجازی تحت الشعاع قرار می­دهد، و این توانایی را دارد که در ساحات مختلف یک جامعه، اعم از فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به صورت گسترده تأثیرگذار باشد. یکی از این بازی­ها که از آن به عنوان (چالش) نام برده می­شود، بازی نهنگ آبی است، که اخیراً نوجوانان و جوانان زیادی را تحت تأثیر عقاید انحرافی خود قرار داده است. از آنجا که آشنایی با  ادله­ی فقهی بازی­های رایانه­ای؛ به ویژه بازی نهنگ آبی، انسان را در پیمودن مسیر سعادت و کمال رهنمون می­کند، محقق به تحلیل ادله فقهی این بازی، از دیدگاه آیات و روایات با بهره­گیری از متون پژوهشی، روش فیش برداری و کتابخانه­ای، مراجعه به سایت­های اینترنتی و اسناد به مدارک، به تحلیل و توصیف پرداخته است. با پیشرفت تکنولوژی و ساخت رایانه، اولین بازی رایانه­ای در سال 1958 میلادی، توسط بوتام به نمایش درآمده است. (احکام بازی­های رایانه­ای) نوشته محمود صادقی در سال 1394، که به بررسی فواید و مضرات بازی­های رایانه­ای و احکام کلی آن­ها پرداخته است، مقاله (تأثیر بازی­های رایانه­ای روی کودکان و نوجوانان) نوشته زهرا شمشیری، سال 1394، که بررسی اجمالی تأثیرات بازی­های رایانه­ای را مورد تحقیق قرار داده است، پژوهش­های انجام گرفته در این زمینه می باشند، که وجه تمایز تحقیق حاضر با آثار فوق­ الذکر، بررسی و تحلیل ادله فقهی یکی از مصادیق بازی­های رایانه­ای به نام بازی نهنگ آبی است.    

1-تعریف بازی

بازی فعالیتی است که با میل و اختیار و با هدف سرگرمی و تفریح و معمولاً به طور هنجاری در اوقات فراغت انجام می­شود. کارکرد بازی­ها، تفریح و شادابی است.

در تعریف 1،  هربازی فعالیتی مخصوص کودکان نیست. هر فعالیت اختیاری که براساس ایجاد لذت و خوشایندی باشد و کم یا زیاد دارای قواعد باشد، بازی محسوب می شود. بازی­ها غالباً اشکال شناخته شده­ای دارند، و در فرهنگ و اقلیم هر قوم می­توان آن را سراغ گرفت. بنابراین بازی­ها دارای زمینه­های اجتماعی، اقلیمی و خرده فرهنگ هستند. بازی­ها عمدتاً توسط وسایلی انجام می­شوند که بیشتر در کودکان اسباب بازی نامیده می­شود. یک بازی شامل مجموعه­ای از بازیکنان، حرکت­ها یا راهبرد­ها و نتیجه مشخصی برای هر ترکیب از راهبردها می­باشد. پیروزی در هر بازی تنها تابع شانس نیست بلکه اصول و قوانین ویژه خود را دارد، و هر بازیکن در طی بازی سعی می­کند با به کارگیری آن اصول، خود را به برد نزدیک کند. بازی دارای چهار مولفه اصلی که شامل هدف قوانین، سیستم بازخورد و حضور داوطلبانه بازیکنان است. بازخورد مشخص از یک بازی، که بازیکنان می­توانند به آن دست یابند هدف نامیده می­شود، که باعث مقصود دار بودن افراد است. قوانین همان مکان­هایی هستند که بازیکنان را محدود می­کنیم. قوانین با محدود کردن بازیکنان تلاش دارد تا آن­ها با روش­هایی نوآورانه به اهداف برسند. سیستم بازخورد به بازیکنان می­گوید که چقدر به هدفشان نزدیک شده­اند. سیستم بازخورد می­تواند شامل امتیازها، مراحل یا یک نوار پیشرفت باشد، و به بازیکنان اطمینان می­دهد که هدفشان، قابل دسترسی است و انگیزه آن­ها را افزایش می­دهد و حضور داوطلبانه یعنی اینکه تمام بازیکنان، آگاهانه و از روی خواسته خودشان قوانین، اهداف و سیستم بازخورد را پذیرفته باشند، (سایت ویکی­پدیا) .

بازی­ها انواع گوناگونی دارند که با توجه به شرایط و محیط و امکانات نوع دسترسی به آن­ها تغییر می­یابد. امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی و گسترش فضای مجازی، بیشتر بازی­ها، رایانه­ای هستند.

2-تعریف بازی رایانه­ای

بازی رایانه­ای نوعی سرگرمی تعاملی است که توسط یک دستگاه الکترونیکی مجهز به پردازشگر یا میکروکنتلر انجام می­شود. بسیاری از بازی­های رایانه­ای به دلیل تولید تصویر متحرک با قابلیت نمایش روی صفحه تلویزیون یا نمایشگر رایانه بازی ویدئویی محسوب می­شوند.

بازی­های رایانه­ای نیز فعالیتی داوطلبانه و اختیاری هستند و مدت زمانی را که به آن­ها اختصاص می­دهیم، باعث می­شود از جریان زندگی روزمره خود دور شویم. بازیکن می­داند که بازی با فضای زندگی او متفاوت است و همین امر باعث می­شود که او احساس لذت از برد خود در بازی داشته باشد و همچنین احساس تنش از باخت خود در بازی. بازی­های رایانه­ای به دلیل شناخت، فضا و روایت­هایی که در آن­ها موجود است، ویژگی­هایی نیز دارند که آن­ها را جذاب می کند. ویژگی­هایی مانند (تعاملی بودن، قابلیت راهبردی دیگر، بیرونی سازی خود، تجربه­های جدید، خطرپذیری بی­خطر و داستانی بودن ). در بین این ویژگی­ها، تعاملی بودن از همه مهم­تر است؛ چرا که بازی­های رایانه­ای، یکی از تعاملی ترین فناوری­های نوین ارتباطی هستند. به کاربردن هوش مصنوعی در بازی­های رایانه­ای قابلیتی است که باعث می­شود بازی در یک رابطه­ی قوی با بازیکن قرار بگیرد. تعاملی بودن با تعدد سناریو و گزینه­های مختلفی مانند انتخاب رنگ، شکل و…. صورت می­گیرد. یکی از پیامدهای مهم تعاملی بودن آن چیزی است که عده­ای آن را توهم آزادی می­نامند. منظور از توهم آزادی آن است که تعاملی بودن، بازیکن را چنان فریب می دهد که گویی قواعد از پیش تعیین شده­ای در بازی وجود ندارد؛ گویی ما در حال تجربه­ی دنیایی هستیم که کاملاً باز است، درست نظیر دنیایی که به صورت روزمره تجربه می­کنیم و امکان رخداد هر چیزی در آن وجود دارد. همین توهم آزادی است که توهم لذت بخش را برای بازیکن فراهم می­سازد و بازی­های رایانه­ای را بیش از پیش جذاب می­کند. هر بازی در فضایی صورت می­گیرد. این فضا یک فضای فرهنگی، اجتماعی است که مخاطب برای تعامل با آن آرام آرام، فرهنگ سازنده را می­شناسد و با آن تعامل پیدا می­کند تا روایت خود را بسازد و بازی را پیش ببرد. فضای موجود در بازی می­تواند فضایی برای انتقال رفتارهای فرهنگی باشد، (سایت حرفه تاما، 1394، ص 2).

1-2- تأثیر بازی­های رایانه­ای روی مخاطبان

حضور و تأثیر بازی­های رایانه­ای در جامعه، امروزی، بیش از پیش ما را متقاعد می­سازد، که بازی­های رایانه­ای یک فضا –رسانه جدید هستند، که به کمک دو ویژگی (غوطه ور سازی) و (تعاملی بودن) ما را به درون فضای سایبر می­برد، و به جای آن­که در بیرون رسانه باشیم، در درون یک  فضا ی جدید خواهیم بود، که به مدد تعامل رسانه و ما خلق شده است. با تعاملی بودن انفعالی که در گذشته در برابر رسانه­ها داشتیم، تا حدود قابل ملاحظه­ای به رابطه­ای فعال تبدیل می­شود. این فضای ایجاد شده در بازی­های رایانه­ای است، که ما را به درون خود می کشد، و بر ما تأثیر می­گذارد. درک بازی­های رایانه­ای از منظر تجربه­ای که بازیکن به دست می­آورد، نیازمند مفاهیم، نظریه­ها و روش­شناسی جدید است. اگر از منظر پدیدار شناسی به بازی­ها بنگریم، این زیست جهان جدیدی است، که با آن مواجهیم. در جهان بازی­ها نه تنها براساس ارزش­ها و هنجار­های فرهنگی عمل می­شود، و بنابراین ما با نوعی بازتولید آن­ها مواجهیم، بلکه سنتزها و ترکیب­های جدیدی نیز رخ می­دهد، که از قبل پیش­بینی نشده­­اند؛ اگرچه زمینه­های آن به طور بالقوه وجود داشته است. جهان پویایی که در بازی­ها، به ویژه بازی­های چند کاربره­ی اینترنتی شکل می­گیرد، نه تنها بازتولید جهان واقعی روزمره ما و تأثیر عامل انسانی است، بلکه جهان بازی است، که امکان تولید ارزش­های فرهنگی جدید و یا امتزاج­های فرهنگی جدید را فراهم می­سازد. رسانه نوظهور بازی­های رایانه­ای با قابلیت­ها و ویژگی­های خاص خود، به جرأت می­توان گفت، که ضریب تأثیرگذاری و نفوذ خود را حتی از رسانه­هایی چون سینما و تلویزیون نیز افزایش داده است. از مهم­ترین این ویژگی­ها، ماهیت تعاملی بودن بازی­های رایانه­ای است. به دلیل همین ویژگی است که قرار گرفتن افراد(معمولاً کودکان و نوجوانان )، در معرض بازی­های کامپیوتری نگران کننده­تر از قرار گرفتن آن­ها در معرض برنامه­های تلویزیونی و سینمایی است؛ زیرا این بازی­ها بسیاری از اصول یادگیری مانند همزاد پنداری، تمرین، تکرار و پاداش و تقویت را به کار می­گیرند. در بازی رایانه­ای گرافیک، صدا و تعامل، ابتکار سیر داستان، کنجکاوی، پیچیدگی و تخیل، منطق، حافظه، بازتاب­ها ، مهارت­های ریاضی، چالش حل مسئله و تجسم از جمله جنبه­های فنی، روانی و فردی است، که بازیگران را جذب این بازی­ها می­کند،(سایت تبیان، بی تا).  

2-2- فواید و مضرات بازی­های رایانه­ای

بازی­های رایانه­ای این توانایی را دارند، که بتوانند به رشد و توسعه فکری کودکان و نوجوانان کمک کنند، و یا بالعکس عاملی باشند برای ترویج خشونت، بی­بندباری و کم تحرکی آن­ها. در ادامه به برخی از فواید و مضرات بازی­های رایانه­ای اشاره شده است:

1-2-2- فواید بازی­های رایانه­ای:

1-1-2-2- کمک به کودکان و نوجوانان دارای بیماری­های مزمن

پژهشگران دانشگاه یوتا تحقیقی را منتشر کردند، که نشان می­داد انجام منظم بازی­های رایانه­ای توسط بچه­های دارای بیماری و اختلالاتی نظیر اوتیسم، پارکینسون سبب افزایش استقامت و روحیه مقاومت آن­ها در برابر مشکلات ناشی از بیماری می­شود. این گونه بازی­ها بر روی ساز­­­ وکارهای عصبی خاصی تأثیر گذاشته و موجب هیجان مثبت می­شود. به این ترتیب کودکان و نوجوانان درگیر بیماری­های مزمن بهتر می­توانند با پیامدهای ناشی از بیماری خود مبارزه کنند.

2-1-2-2- کاهش استرس و افسردگی

دامنه فواید بازی­های رایانه­ای تنها به کودکان و نوجوانان محدود نمی­شود. طبق پژوهشی انجام بازی­های رایانه­ای می­تواند به افرادی که از مشکلاتی نظیر استرس یا افسردگی رنج می­برند، کمک کند تا بتوانند تا حدی براین مشکلات غلبه کنند. برخی افراد با تیپ شخصیتی A (که معمولاً بسیار فعال هستند) با انجام این بازی­ها می­توانند فرصتی برای آرامش بیابند و به این ترتیب از میزان استرس آن­ها کاسته شود.

3-1-2-2 -کاهش شدت درد

بازی­های رایانه­ای نه تنها می­توانند موجب کاهش اثرات منفی مشکلات ذهنی شوند، بلکه حتی می­توانند دردهای جسمی را هم کاهش دهند. دانشمندان دانشگاه واشنگتن نوعی بازی طراحی کرده­اند که به بیمارانی که از درد شدیدی رنج می­برند، امکان را می­دهد از درد خود بکاهند. این بازی که (دنیای برفی) نام دارد نوعی بازی واقعیت مجازی است، که در آن فرد خود را در یک سرزمین پوشیده از برف می­بیند و می­تواند گلوله­های برفی را به سمت پنگوئن­ها و آدم­های برفی پرتاب کند. به این ترتیب حواس بیمار از درد به بازی معطوف می­شود.

4-1-2-2- تقویت توان بینایی

پدر و مادرها معمولاً به فرزندان خود می­گویند نشستن در برابر تلویزیون، منجر به کاهش قدرت بینایی می­شود. دانشمندان دانشگاه مک مسترکانادا، اما به نتیجه­ای شگفت انگیز دست یافتند. افرادی که دچار آب مروارید هستند، می­توانند با انجام بازی­هایی که در آن کاربر باید به هدف­هایی مشخصی شلیک کند، قدرت بینایی خود را تقویت کنند. این دست از بازی­ها سرعت بسیار بالایی دارد و نیازمند تمرکز زیاد هستند و به این ترتیب فرد باید خود را برای دیدن سریع موارد مختلف و تصمیم آنی عادت دهد. این بازی­ها همچنین موجب تولید هورمون­های دوپامین و نیز آدرنالین شده، که به صورت بالقوه می­تواند به افزایش توانایی انعطاف­پذیری مغز کمک کند.

5-1-2-2- تقویت توانایی تصمیم گیری

بیشتر بازی­های رایانه­ای نیازمند تصمیم گیری و واکنش سریع کاربر هستند. دانشمندان عصب­شناس دانشگاه دوچستر نیویورک به این نتیجه رسیدند، که انجام بازی­های رایانه­ای سبب تمرین مغز برای تصمیم­گیری سریع می­شود. بازی­هایی نظیر شبیه­سازی موقعیت­هایی، که باید در آن به سرعت تصمیم گرفت کاربر را عادت می­دهد تا به سرعت، اطلاعات محیطی را بررسی و بلافاصله به آن واکنش دهد.

6-1-2-2-افزایش شادی در میان سالمندان

پژوهشگران در دانشگاه کارولینای شمالی به بررسی رابطه بازی­های رایانه­ای و سلامت روانی افراد سالمند پرداختند. این مطالعه به این نتیجه رسید که افراد سالمندی که گهگاه بازی­های رایانه­ای انجام می­دادند، شادتر از سایر هم­سن­و­سالان خود بوده­اند و هیجانات مثبت­تری از خود بروز می­دادند،(صدیق منش، 1396، صص2-1).

7-1-2-2- افزایش رشد هوشی

بازی­های رایانه­ای، فرایند یادگیری بچه­ها را تسهیل و توجه آن­ها را جلب می­کند. انجام بازی­های رایانه­ای موجب بهبود فرایندهای ادراکی و حرکتی می­شوند که افزایش بهره هوشی را به دنبال دارند. همچنین انجام این بازی­ها هوش عمومی و هوش کلامی را نیز افزایش می­دهند، (دلبری، محمدزاده، 1388،ص 8).

2-2-2 مضرات بازی­های رایانه­ای

1-2-2-2 تقویت حس پرخاشگری

مهم­ترین مشخصه­ی بازی­های رایانه­ای، حالت جنگی اکثر آن­هاست، و این­که فرد برای رسیدن به مرحله­ی بعدی بازی، باید با نیروهای به اصطلاح دشمن بجنگد. استمرار چنین بازی­هایی کودک را پرخاشگر و ستیزه­جو بار می­آورد و او سعی می­کند با زور و تهاجم به خواسته­هایش برسد.

خشونت مهم­ترین محرکه­هایی است، که در طراحی جدیدترین و جذاب­ترین  بازی­های رایانه­ای به حد افراط از آن استفاده می­شود. چهره­های معروف هالیوود، که در فرهنگ ما انسان­ها ضد ارزش و غیر اخلاقی هستند، در این بازی­ها به صورت قهرمان­های شکست­ناپذیر جلوه­نمایی می­کنند.

2-2-2-2- انزوا طلبی

کودکان و نوجوانانی که به طور دائم به این بازی­ها مشغولند، درون­گرا می­شوند، در جامعه منزوی­اند، و در برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران ناتوان هستند. این روحیه انزوا­طلبی باعث می­شود که کودک از گروه همسالان جدا شود، که این خود، سرآغازی است برای بروز ناهنجاری­های دیگر.

3-2-2- تنبل شدن ذهن

در این بازی­ها به دلیل این­که کودک و نوجوان اغلب با ساخته­ها و برنامه­های دیگران به بازی می­پردازد، و کمتر امکان دخل و تصرف در آن­ها را دارد، حالت انفعال در او پدید می­آید و اعتماد به نفس وی در برابر ساخته­ها و پیشرفت دیگران متزلزل می­شود. تصور بیشتر خانواده­ها این است که در بازی­های رایانه­ای، فرد در بازی مداخله فکری مداوم دارد ولی این مداخله فکری نیست، این بازی­ها سلول­های مغزی را گول می­زنند و از نظر حرکتی نیز، این بازی­ها فقط چند انگشت را مورد استفاده قرار می­دهند. ما هرچه در این مسیر حرکت کنیم و بازی­ها را گسترش دهیم، انسان­هایی را تحویل جامعه می­دهیم که سرخورده، افسرده، غیرمتحرک و سازنده­اند. خوداتکایی آنان بسیار کم خواهد بود، و ابتکار عمل نخواهند داشت در حالی که برای جامعه به افراد خلاق و مبتکر و متفکر نیاز داریم.

4-2-2-2- تأثیر منفی در روابط خانوادگی

با توجه به این­که زندگی در عصر حاضر به سوی ماشینی شدن پیش می رود، و در برخی از خانواده ها، زن و مرد هردو کارمندند، و یا برخی از مردان ممکن است بیش از یک شغل داشته باشند، خود به خود روابط عاطفی و در کنار هم بودن کمتر می­شود .

با وجود تلویزیون به عنوان جعبه جادویی، شمار فراوانی از همین وضع ناراضی بودند، و شکایت داشتند، که روابط خانوادگی سرد شده است؛ حال که جعبه جادویی دیگری با جذبه­ی سحرآمیزی به نام رایانه نیز در کنار جعبه جادویی پیش قرار گرفته، مشکلات دوچندان شده است.

5-2-2-2- افت تحصیلی

به دلیل جاذبه محسورکننده­ی این بازی­ها برای کودکان و نوجوانان، آنان وقت زیادی را صرف این­گونه بازی­ها می­کنند. در واقع آنان انرژی عصبی و روانی خویش را به مصرف این بازی می رسانند، و با چشمان و ذهنی خسته از بازی دست می­کشند. حتی برخی از کودکان و نوجوانان صبح­ها زودتر از وقت معمول بیدار می­شوند تا پیش از رفتن به مدرسه، به بازی بپردازند و وقت­های تلف شده را هم به این صورت جبران می­کنند. مسلم است که این جذبه و علاقه­ای که این بازی­ها ایجاد می­کند در افت تحصیلی آنان موثر است، (رفیعی، بی­تا، صص3-2).

6-2-2-2- آسیب­های جسمانی

چشمان فرد به دلیل خیره شدن مداوم به صفحه نمایش رایانه به شدت تحت فشار نور قرار می گیرد، و دچار عوارض می­گردد. نوجوانان چنان غرق بازی می­شوند، که توجه نمی­کنند تا چه حد از لحاظ بینایی و ذهنی برخود فشار می­آورند. به دلیل این­که کودک در یک وضعیت ثابت تا ساعت ها می نشیند، ستون فقرات و استخوان­بندی او دچار مشکل می­شود. هم چنین احساس سوزش و سفت شدن گردن، کتف­ ها و مچ دست از دیگر عوارض کار نسبتاً طولانی و ثابت با رایانه است. پوست فرد در معرض مداوم اشعه­هایی قرار می گیرد که از صفحه رایانه پخش می­شود. ایجاد تهوع و سرگیجه خصوصاً در کودکان و نوجوانان که زمینه صرع دارند، از دیگر عوارض بازی­های رایانه­ای است، (سایت تبیان، بی­تا).

7-2-2-2- انتقال ارزش­های منفی

طرز تفکر غالب، در فرهنگ امروز غرب، استفاده از انگیزه­های جنسی در همه زمینه­ها، از جمله تبلیغات  بازی­های رایانه­ای با انگیزه سودجویی بیشتر است. در برخی بازی­های رایانه­ای، طرف مقابل زنی است که در ابتدا دارای حجاب نسبی است و در جریان بازی وقتی می­بازد، یکی از لباس­هایش را پیشنهاد می­کند و در پایان بازی ممکن است با از دست دادن تمام لباس­هایش کاملاً عریان شود. در این نوع بازی، قمار و برهنگی در یکدیگر ادغام شده­اند تا انحرافات کودکان و نوجوانان را رقم بزنند، (سایت حوزه نت، بی­تا).

3-بازی نهنگ آبی

یکی از شاخه­های بازی­های رایانه­ای، بازی نهنگ آبی است، که اخیراً مورد توجه نوجوانان و جوانان قرار گرفته است. از این رو در این­جا ابتدا به تبیین ماهیتی این بازی پرداخته می شود.  

1-3- تاریخچه بازی نهنگ آبی

بازی نهنگ آبی یا چالش نهنگ آبی یک بازی غیر نرم­افزاری مخفیانه، که به کمک تماس­های آنلاین اینترنتی انجام می­شود. نشانه­هایی از آن در چند کشور گزارش شده است. بازی متشکل از چند چالش است، که مدیران آن­ها را در طول 50 روز به بازیکنان واگذار می­کنند، و در چالش نهایی بازیکن نیاز به ارتکاب خودکشی دارد. اصطلاح نهنگ آبی مربوط به پدیده ساحل نهنگ می­شود، که مربوط به خود کشی است. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که(نهنگ آبی) در اصل حقه­ای ساختگی و اغراق شده است، و افرادی آن را به منظور دست انداختن مخاطب پرداخته­اند با این حال این امکان وجود دارد که این پدیده منجر به رفتارهای تقلیدی خودآزارانه و خودکشی تقلیدی شده باشد. با ورود و ثبت نام اعضاء نهنگ خطاب می­شوند. این بازی در هندوستان بیشترین تعداد خودکشی را دارد، به شکلی که پلیس هندوستان نصب، انتشار و حتی ذخیره فایل خام نصبی این را جزء جرایم نرم افزاری محسوب می­­کند. در این چالش اینترنتی 50 مرحله­ای، از مخاطب عمدتاً نوجوانان خواسته می­شودف روزانه تکالیف خود را انجام داده، و در پایان عکسی از خود را بفرستند تا بتوانند وارد مرحله بعد شوند. مرحله نخست این چالش کشیدن یک نهنگ آبی روی دست است، و پس از آن برای مثال از کاربر خواسته می­شود، تا لب خود را ببرد، روی دست خود با چاقو کلمه­ای را حک کند یا بالای یک ساختمان مرتفع با پاهای آویزان از خود عکس بیندازد. نهنگ آبی در سال(2013) در روسیه و با (F57) یکی از نام­های به اصطلاح (گروه مرگ) شبکه اجتماعی (وی کی) شروع به کار کرد. گفته می­شود اولین خودکشی ناشی از آن در سال (2015) اتفاق افتاده است. فیلیپ بودکین دانشجوی سابق روانشناسی کسی که از دانشگاهش اخراج شد، ادعا کرد که او بازی را اختراع کرده، بودکین اعلام کرد که هدف او این بود، که برای پاک کردن جامعه با فشار به کسانی که تلقی می­شود هیچ ارزشی ندارند، آن­ها را وادار به خودکشی کند. با این وجود او ادعای بی­گناهی می­کند، و اعلام کرده که این بازی فقط سرگرم کننده است. بودکین در زندان سن­پترزبورگ بازداشت و در ماه مهر سال (2016) به دلیل تحریک حداقل 16 دختر نوجوان به خودکشی مجرم شناخته شد، (سایت ویکی­پدیا، بی­تا).

2-3- تبیین ماهیتی بازی نهنگ آبی

نام بازی نهنگ آبی برگرفته شده از عمل خودکشی نهنگ­ها در ساحل است، که نهنگ­ها نسبت به این کار تعهد دارند و چون مرحله آخر این بازی خودکشی شخص بازی کننده می­باشد، به این نام تسمیه شده است. خودکشی نهنگ­ها پدیده­ای است، که در آن جانورانی از گروه آب بازسانان از جمله نهنگ­ها و دلفین­ها خود را به ساحل می­افکنند، و پس از آن به علت کم آبی بدن، فشار وزن خودشان یا خفگی پس از جزر و مد می­میرند. این جانوران در انجام این عمل تعهد دارند؛ بدین معنا که اگر به زور به میان دریا بازگردانده شوند، بلافاصله در همان محل یا اندکی دورتر خود را دوباره به ساحل می­رسانند. دلیل این واقعه هنوز ناشناخته است؛ اما نظریات گوناگونی در این مورد ارائه شده­اند. برخی معتقدند آن­ها گاهی براساس خطای فردی یا اشتباه رهبر گروهشان و با پیروی جمعی از او ندانسته وارد آب­های کم­عمق می­شوند، و سپس راه بازگشت به آب­های ژرف و عمق را گم می­کنند. دومین نظریه در این زمینه این است ، که نهنگ­ها و دلفین­های مسن و پیر گاهی به دلیل احساس کاهش یا کمبود واقعی منابع غذایی توانایی رقابت با همنوعان جوان خود و تغذیه مناسب را ندارند، در نتیجه ترجیح می­دهند بمیرند. نظریه سوم ابتلای نهنگ­ها به بیماری­های خاص و ویروسی می­باشد. بازی نهنگ آبی از 50 مرحله تشکیل شده است؛ اما کاربر نمی­تواند همانند سایر بازی­های کامپیوتری طی یک شب، آن­ها را به اتمام برساند. بازی به نحوی طراحی شده که کاربر باید قدم به قدم جلو برود، به همین دلیل اغلب در هر روز، فقط یک وظیفه به وی محول می­شود، و فقط باید یک مرحله را پشت سر بگذارد. هدف از این کار، درگیر کردن کاربر است، اگر مراحل بازی نهنگ آبی کمتر از این تعداد باشد، در ضمیر ناخودآگاه کاربر وارد نشده، و نمی­تواند او را برای خودکشی در آخرین مرحله قانع کند. همچنین اگر بازی بیش از این طول بکشد، بعید نیست با تبدیل به روزمرگی، کاربر را از خود دور کند. کاربر باید طی مراحل بازی نهنگ آبی اعمالی را انجام دهد، که همه این اعمال همراه با خشونت می­باشد. یک نکته در این مراحل وجود دارد، اینکه کاربر باید تبدیل به فردی جسور و شجاع شود، به حدی که بتواند در مرحله پنجاهم، قدرت پریدن از ارتفاع و گرفتن جان خود را داشته باشد،(سایت آفتاب، 1396).

4- ادله فقهی بازی نهنگ آبی

بازی نهنگ آبی از این جهت که دارای چندین مرحله است و با موفقیت در هر مرحله می­توان به مرحله بعد صعود کرد و همچنین به خاطر ذات سرگرم­کننده­ای که دارد، می­توان آن را در حیطه بازی­های رایانه­ای گنجاند. و از این جهت که شخص با ورود در این پدیده، هدف خاصی را دنبال می­کند و قصد دارد با سپری کردن مراحل آن به مخاطب یا مخاطبین خود پیامی را مبنی بر وجود برخی از حالات درونی مثل عدم ترس یا هر حالت درونی دیگر منتقل کند یک چالش محسوب می­شود. نهنگ آبی را چه چالش به حساب آوریم یا آن را در زمره بازی­های رایانه­ای قلمداد کنیم تفاوتی در احکام موجود درآن­ها نخواهد داشت، چون در هر دو صورت هیچ یک از عناوین چالش یا بازی، حکم نفسی ندارند که با زیرمجموعه قرار گرفتن این پدیده نسبت به هر یک از دو عنوان حکم فقهی آن متفاوت شود، بلکه هم ­بازی رایانه­ای و هم عنوان چالش نسبت به احکام لابشرط و لااقتضاء هستند و بسته به محتوای ارائه شده درآن­ها، حکم مربوطه برآن­ها بار خواهد شد. با توجه به اهمیت و شناخت احکام بازی نهنگ آبی، محقق در این قسمت به بررسی و تحلیل ادله فقهی این بازی پرداخته است. 

1-4 - احکام لا اقتضایی

اباحه غیر اقتضایی، مقابل اقتضایی می­باشد، و آن اباحه­ای است که از عدم وجود ملاک برای الزام مکلف به انجام و یا ترک فعل نشأت گرفته است؛ یعنی نه انجام فعل دارای مصلحت است و نه ترک آن دارای مفسده، بلکه در هر دو (فعل و ترک) به یک اندازه مصلحت و مفسده وجود دارد و هیچ یک بر دیگری برتری ندارد، نتیجه چنین امری مکلف در انجام فعل و یا ترک آن است، (صدر، 1438، ص30).

2-4- احکام اضرار به نفس

انسانی که آفریده خدا و خلیفه و امانت­دار اوست، برای زندگی و حیاتی آفریده شده است، که براساس آیه­ کریمه«اِستَجیبو ِلله و للرَّسول اذا دعاکم لما یحییکم؛ چون خدا و پیامبرش شما را به چیزی فراخوانند که زندگیشان می­بخشد دعوتشان را اجابت کنید»، (سوره انفال، آیه24 )، در پیوندهای گوناگون خود، خدا محور است، و در این زندگی و بندگی به بدن سالم نیاز دارد. بهرمندی همه جانبه انسان از سلامتی، اساس فعالیت­های وی در زندگی مادی و معنوی است. یکی از عوامل آرامش زندگی و بندگی خدا، برخورداری از جسم و جان سالم است، از این رو، عقل و نقل، حفظ تندرستی و حفظ نفس را لازم و واجب شمرده­اند، و روا نمی­دارند که انسان حتی هنگام سخت ترین مصیبت و اندوه به جسم و جان خود آسیب برساند و اضرار به آن را حرام می­شمارند. اضرار به نفس مصدایق گوناگونی دارد، گاه سبب آن ایجابی است؛ یعنی مسبب فعل انسان است؛ مثل : خوردن و نوشیدن سم، وصل کردن خود به برق، پرت کردن خود از یک بلندی و­…، و گاه سلبی است؛ یعنی مکلف با انجام ندادند عملی باعث مرگ خود، می­شود. همچنین قابل ذکر است که گاه اضرار به نفس برای رسیدن به هدفی مقدس است؛ مانند عملیات انتحاری برای نابودی دشمنان اسلام و مسلمین. در این مقاله به تحلیل ادله فقهی ضرر زدن به نفس، که منجر به خودکشی می­شود، پرداخته شده است.

1-2-4- تعریف ضرر

در مورد ضرر اهل لغت معنای مختلفی ذکر کرده­اند. صحاح اللغة ضرر را خلاف نفع می­داند.

 صحاح قاموس علاوه برآن، معنای سوء حال را هم آورده است. نهایه ابن ایثرو مجمع البحرین ضرر را نقض در حق دانسته­اند. مصباح المنیر ضرر را به معنای عمل ناپسند نسبت به یک شخص یا نقص در اعیان می­گیرد. در مفردات راغب اصفهانی ضرر به سوء حال معنا شده، اعم از سوء حال نفس به خاطر قلت علم و فضل یا سوء حال بدن به خاطر فقدان عضوی از اعضاء و یا به خاطر قلت مال و آبرو، (نراقی، 1245، ص ­17).

2-2-4- ادله نقلی حرمت خودکشی

1-2-2-4- قرآن کریم

درباره حرمت خودکشی که یکی از مصادیق اضرار به نفس است، می توان به دو آیه اشاره نمود:

آیه اول: «لا تقتلوا انفسکم انَّ الله کان بکم رحیماً؛ یکدیگر را مکشید هرآینه خدا با شما مهربان است»، (سوره نساء، آیه 29).

فقره(لاتقتلوا انفسکم)، متضمن نهی می­باشد، و نهی ظهور در حرمت دارد. متعلق نهی، نفس انسان است، و آنچه نزد شارع، مبغوضیت دارد، این است که مکلف، مرتکب قتل انسانی شود، چه آن انسان خود آن شخص باشد و چه شخص دیگری باشد. بنابراین حرمت خودکشی از آیه مستفاد است.

این آیه، علاوه برآن که، شامل خودکشی­های ایجابی می­شود، شامل خودکشی­های سلبی نیز می­شود، و از آنجا که هیچ فرقی در مقدس بودن یا نامقدس بودن هدف نگذاشته است، پس اطلاق آن، شامل همه موارد خودکشی می­شود؛ زیرا که در همه­ی این موارد،قتل نفسی صادق است.

آیه دوم: «لا تُلقُوا بایدیکُم الی التهلکه واحسِنوا ان الله یحب المسلمین؛ خودتان را به هلاکت نیندازید و نیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست دارد»، (سوره بقره، آیه 195).

ظاهر آیه با توجه به فقره­ی (لاتلقوا بایدیکم الی التهلکه) این است که القاء نفس در معرض هلاکت و نابودی، مورد نهی شارع قرار گرفته است، و قاعدۀ عام از آن استفاده می­شود. چون خودکشی از مصادیق بارز و آشکاز القاء در هلاکت است، خودکشی نیز مورد نهی شارع است. در نتیجه ظهور آیه در اثبات حرمت مطلق خودکشی است؛ چه ایجابی باشدو چه سلبی؛ چنانچه در حرمت آن تفاوتی نیست بین این­که، هدف مقدس باشد یا غیرمقدس.

2-2-2-4- سنت

درباره حرمت خودکشی، روایاتی نیز به آن اشاره شده است.

       روایت اول: محمدبن علی الحسین با استناد از حسن بن محبوب از ابی ولاد الحناط گفت: از مام جعفرصادق –علیه السلام- شنیدم که می­فرمایند: هرکس از روی عمد، خود را به قتل برساند، در آتش جهنم خالد خواهد بود، (مازندرانی، بی­تا، ج 10، ص 206).

سند روایت فوق، صحیح می­باشد. مطابق روایت به کسی که مرتکب قتل نفسی خویش می­شود، وعید بر عذاب ابدی جهنم داده شده است، و عرفاً وعدۀ عذاب برای این عمل، بیانگر گناه کبیره بودن آن است؛ زیرا اگر فعلی حرام نباشد، استحقاق عذاب ندارد. از این­ رو روایت، دلالت بر حرمت خودکشی دارد؛ چنانچه اطلاق آن شامل هر گونه خودکشی می­شود.

       روایت دوم: روایات مربوط به قاعدۀ (لاضرر) است.  قاعدۀ (لاضرر) از جمله قواعد فقهی است که از رسول مکرم اسلام –صلی الله علیه و اله سلم-وارد شده است. در این روایت حضرت می­فرمایند: «لا ضررَ و لاضرارفی الاسلام؛ در دین اسلام نه می­توان به خود ضرر وارد نمود و نه به دیگران»، (سیستانی، بی­تا، ص 360). طبق این روایت اگر کسی به خود ضرر غیر عقلایی و جبران­ناپذیر بزند این عمل یا حرام است یا واجب یا مستحب و یا مکروه. اگر حکم مزبور واجب، مستحب و مکروه باشد، این حکم ضرری است، و در اسلام ضرری وجود ندارد؛ بنابراین تنها موردی که باقی می­ماند، همان حرمت است، (سبحانی، 1393).

3-2-4- ادله عقلی حرمت خودکشی

1-3-2-4- مستقلات عقلیه: به هلاکت انداختن نفس، یک ضرر قطعی است. عقلای عالم، خودکشی را قطعاً ضرر می دانند، و دفع ضرر قطعی از نفس، عقلاً واجب است؛ پس خود کشی عقلاً جایز نیست. به دیگر عبارت­، به مقتضای عقل عملی، حفظ جان و دفع ضرر از نفس، حسن بوده، و در مقابل ضرر به نفس قبیح است. عقل سالم، خودکشی را ضرر قطعی می­بیند. ابن­ادریس در این باره می­فرماید: دفع مضار از نفس عقلاً واجب است،(حلی، بی­تا، ج 2، ص22).

این نکته شایان ذکر است، که گرچه این حکم عقل، شامل خودکشی به نحو ایجابی و سلبی می­شود؛ اما شمول این حکم عقلی برای خودکشی­ای که در راستای یک هدف مقدس باشد، معلوم نیست؛ چون دراین صورت، خودکشی نفع دارد، و عنوان ضرری که عقلاً دفع آن لازم است، بر این­گونه خودکشی منطبق نیست.

2-3-2-4- غیرمستقلات عقلیه: در ادلۀ نقلیه، حرمت خودکشی ثابت شد، و بیان شد کسی که خودکشی می­کند، خالد در جهنم است. اگر کسی در دلالت این ادله نقلیه بر حرمت خودکشی شک کند، به واسطه­ی قاعده­ی عقلی وجوب دفع ضرر محتمل، ثابت می­شود، که عقلاً خودکشی جایز نیست. به این بیان­که اگر آن آیات و روایات، دلالتشان تمام نباشد، حداقل احتمال ضرر برای این عمل وجود دارد، که ضرر قابل توجهی است، و دراین صورت به قاعدۀ عقلی (وجوب عقلی دفع ضرر محتمل) تمسک می­کنیم. که مستلزم دوری از هر گونه خودکشی و قتل نفس است، (فاضلی، بی­تا، صص10-1).

آیت الله العظمی خویی درباره حرمت خودکشی می­نویسد:

       «قتل نفس و خودکشی، به عنوان اولی حرام است؛ اما اگر عنوان ثانوی بر آن منطبق شود؛ مثل آن­که حفظ دین متوقف بر به هلاکت انداختن نفس، و خودکشی باشد، نه تنها خودکشی حرام نیست، بلکه واجب است»، (تبریزی، بی­تا، ج 3، ص141).

نتیجه­ گیری:

پس از بررسی­های انجام شده، نتیجه می­شود، که بازی­های رایانه­ای، علاوه بر فواید، مضراتی چون تقویت روحیه­پرخاشگری، آسیب جسمانی، القاء ارزش­های منفی به مخاطب و…. را به دنبال دارند، همچنین خودکشی که از گناهان کبیره در شریعت اسلام است و هیچ فرقی بین انواع آن نیست، با استناد به ادله نقلی و عقلی، حرام است.

فهرست منابع:

1-­ تبریزی، میرزاجواد، (بی­تا)، صراة النجاة، 3جلد، بی­جا: بی­نا؛

2- «پودمان بازی­های رایانه­ای»؛

3- حلی، ابن ادریس، (بی­تا)، السرائر، 3جلد، بی­جا: بی­نا؛

4- دلبری، مسعود، محمدزاده، حسن، دلبری، محمود، (1388)؛ نشریه رشد و یادگیری حرکتی، ش1، صص3-1؛

5- رفیعی، شاهدخت، بی­تا، «مزایا و معایب بازی­های رایانه­ای»؛

6- سبحانی، جعفر، (بی­تا)، درس خارج فقه، بی­جا؛

7- سیستانی، علی، (بی­تا)، قاعده لاضرر، بی­جا: (انتشارات مکتب آیت الله سیستانی؛

8- صدر، محمدباقر، (1438)، دروس فی علم الاصول، قم: انتشارات دارالصدر؛

9- صدیق منش، علیرضا، (1396)، «اثرات منفی و مثبت بازی­های رایانه­ای»؛

10- فاضلی، محمدامین، (بی­تا)،«حرکت خودکشی از منظر فقهی»؛

11- مازندرانی، ملاصالح،(بی­تا)، شرح اصول کافی،12 جلد، بی­جا : بی­نا؛

12- نراقی، محمد، (1245)، عوائد الایام، بی­جا : بی­نا؛

13- «همه چیز درباره بازی­های رایانه­ای»، ش88؛

14- سایت آفتاب؛

15- سایت تبیان؛

16- سایت حوزن نت؛

17-سایت ویکی­پدیا؛

 

 مهديه ايرانشاهي/ دبير كانون پژوهشي الزهراء/ مدرسه الزهراء(س) اراك