دستیابی به حضور قلب به عنوان مرتبه اوّل توجّه در عبادت نیز برای انسان مشتاق کافی است. مثلاً وقتی نمازگزار حمد و سوره می‌خواند، اگر توجّه داشته باشد که چه می‌گوید و علاوه بر اینکه با زبان آن عبارات را می‌خواند، دل او نیز اقرار کند، بسیار خوب است.
توجّه به خداوند متعال، به خصوص توجه به حق تعالی هنگام اطاعت و عبادت او، مراتبی دارد. مراعات ادب حضور و حضور قلب هنگام عبادت، مرتبه اوّل توجّه است که به آن «مرتبه حضور قلب» می‌گویند.
در مرتبه بعدی، نمازگزار در نماز خود، با خدای سبحان، معاشقه می‌کند و کم کم به مرتبه‌ای می‌رسد که پروردگار عالم را می‌یابد. چنین شخصی وقتی نماز می‌خواند، تنها نیست و جداً خدا را می‌یابد. نظیر آدم تشنه‌ای که آب را می‌یابد و مشتاق نوشیدن آب است. او نمی‌تواند حالت تشنگی و اشتیاق خود به آب را توصیف کند، امّا این حالت را در وجود خود می‌یابد. «یابیدن» بالاتر از «دانستن» است. مردان خدا، در نماز، خدای خود را می‌یابند.
اگر واقعاً نماز، مکالمه و معاشقه با خداوند باشد، آن نماز، وجدانی و یابیدنی می‌شود. همان‌گونه که امیرالمۆمنین«سلام‌الله‌علیه» در نهج البلاغه[1] و امام حسین«سلام‌الله‌علیه» در دعای عرفه می‌فرمایند خداوند یافتنی است و کور باد چشمی که خدا را نبیند: «عَمِیَتْ عَیْنٌ لَا تَرَاكَ»[2]
انسان همیشه و در همه حالات باید خود را در محضر خداوند سبحان بداند و بیابد، اما آنچه بیشتر لازم است و موجب ارزش‌بخشی به عبادات و به خصوص نماز می‌شود، حضور قلب هنگام عبادت است.
مکالمه خداوند با بنده در نماز
دستیابی به حضور قلب به عنوان مرتبه اوّل توجّه در عبادت نیز برای انسان مشتاق کافی است. مثلاً وقتی نمازگزار حمد و سوره می‌خواند، اگر توجّه داشته باشد که چه می‌گوید و علاوه بر اینکه با زبان آن عبارات را می‌خواند، دل او نیز اقرار کند، بسیار خوب است. همچنین نمازگزار باید توجّه داشته باشد که حمد و سوره، کلام خداست و این کلمات، کلماتی است که پروردگار عالم، به وسیله آن با بندگان سخن می‌گوید. چگونه هنگام شنیدن سخنان یکی از بزرگان که به او ارادت دارید، همه توجه شما به او جلب می‌شود و پس از مکالمه با او، می‌‌توانید همه خصوصیات دیدار خود را نقل کنید، به همان صورت و بیش از آن، هنگام قرائت حمد و سوره باید متوجّه خدای سبحان باشید. انسان باید هنگام قرائت حمد و سوره، توجّه داشته باشد که خداوند متعال در حال سخن گفتن با اوست و رعایت خضوع و خشوع دل، فکر و همه اعضای بدن را بکند.
خلوص نیز همچون حضور قلب، نایاب است و ازعنایات ویژه الهی به برخی از انسان‌ها به شمار می‌رود. برای کسب خلوص، انسان باید ریاضت‌های دینی فراوانی را متحمّل شود و با تضرّع و زاری، آن را از خداوند متعال درخواست کند. در واقع، مقدمه چینی و زمینه‌سازی برای خلوص دست خود انسان است، امّا در نهایت، خداوند متعال باید توفیق برخورداری از این نعمت بزرگ را عطا فرماید
دستیابی به حضور قلب، مشکل، اما شدنی است!
یکی از بزرگان می‌گفت: من تا به حال، دو رکعت نماز با حضور قلب نخوانده‌ام! به راستی نیز مشکل است. امّا همین امر مشکل، غیر ممکن نیست و باید با استمرار و مداومت آسان شود. نظیر مداومت بر نماز شب که مشکل است، اما اگر کسی جداً عادت کند و با توجه به تأکید اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» و فرمایش ایشان که: اگر کسی نماز شب نخواند، از ما نیست، تصمیم بگیرد و حتی هنگام خستگی نماز شب را ترک نکند، آن امر مشکل، رفته رفته برای او آسان می‌شود.
آنچه مشکل‌تر است، دستیابی به حضور قلب است، به گونه‌ای که وقت نماز شب، با خدای خود خلوت کند. به قول حضرت امام«قدّس‌سرّه» توجه داشته باشد که همه جا محضر خداست و او در محضر خدا قرار دارد و ادب حضور را مراعات کند. مراعات ادب حضور یعنی حضور قلب و مکالمه با خداوند متعال و این امر مهم و مشکل هم، اگر انسان اراده کند و صبور باشد، شدنی است.
راهکار درک حضور قلب
دستیابی به حضور قلب، آوردنی نیست، باید خودش بیاید، امّا زمینه‌سازی برای مقدّمات آن، به دست خود انسان است. اگر کسی جدّاً اهل دل باشد و با تضرّع و زاری، حضور قلب را از خداوند طلب کند و برای دریافت آن، تلاش نماید، خداوند رحمان عنایت می‌کند. این نعمت، چیزی نیست که به همه بدهند. اگر کسی در نماز حضور قلب دارد، بداند که از خواص است و خداوند متعال به او لطف و عنایت ویژه دارد.
برای درک این مقام والا، انسان نیازمند صبر و بردباری است. صبر و استقامت برای حضور قلب، کاری مشکل، امّا لازم است. و الاّ نماز، لقلقه زبان خواهد بود. نماز مفید و کاربردی، آن است که همراه با حضور قلب و اخلاص باشد. باید نمازگزار در تمام مدّت نماز، خود را در محضر خداوند رحمان بیابد تا نماز او کاربرد داشته باشد و او را به مراتب والای معنوی و عرفانی برساند.
یکی از بزرگان می‌گفت: وقتی که در نماز می‌گویم: «السَّلَامُ عَلَیْكَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُه»، تا پاسخ سلام خود را از پیامبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» نشنوم، سلام بعدی را نمی‌گویم! خوشا به حال این افراد که نمازشان مکالمه و معاشقه است و حتی به مراتبی رسیده‌اند که خداوند متعال را می‌یابند و با چشم دل، نظاره‌گر جمال رحمانی هستند.
به تعبیر پیامبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» دو رکعت نماز در دل شب، نزد چنین کسانی، از دنیا و آنچه در دنیاست، ارزشمندتر می‌شود:
«ألَرَکْعَتَانِ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا»[3]
نمی‌توان گفت پیامبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» سخن اغراق‌آمیزی بیان فرموده‌اند؛ بلکه یک واقعیت است. اگر به ایشان بگویند دو رکعت نماز نخوانید و در عوض دنیا و آنچه در دنیاست به شما داده می‌شود، می‌فرمایند دو رکعت نماز شب را به دنیا و آنچه در دنیاست، نمی‌دهم. به راستی وقتی نماز معاشقه با خداوند بشود، با هیچ چیز، برابری نمی‌کند.
معنا و برخی از مصادیق اخلاص
خلوص به این معناست که انسان بتواند کارهای خود را فقط برای خداوند سبحان انجام دهد. در کارهای روزمرّه، عبادات، تلاش‌های اقتصادی و … باید خلوص رعایت شده، به هر کاری، رنگ خدایی داده شود. وقتی کسی برای رفاه همسر و فرزندان کار می‌کند، وقتی مسلمان برای تأمین رفاه اجتماعی تلاش می‌نماید، باید نیّت خود را برای خداوند متعال خالص کند. همچنین هنگامی که زن، اداره امور منزل و تربیت فرزندان و شوهرداری را انجام می‌دهد، باید به کارهای خود رنگ الهی ببخشد.
قرآن کریم می‌فرماید: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَة»،[4] رنگ خدا، چه رنگ خوبی است.
راهکار رسیدن به مقام اخلاص
خلوص نیز همچون حضور قلب، نایاب است و از عنایات ویژه الهی به برخی از انسان‌ها به شمار می‌رود. برای کسب خلوص، انسان باید ریاضت‌های دینی فراوانی را متحمّل شود و با تضرّع و زاری، آن را از خداوند متعال درخواست کند. در واقع، مقدمه چینی و زمینه‌سازی برای خلوص دست خود انسان است، امّا در نهایت، خداوند متعال باید توفیق برخورداری از این نعمت بزرگ را عطا فرماید.
آنچه متأسّفانه در نمازها و سایر عبادات کمر‌نگ است، حضور قلب و اخلاص هنگام عمل است. انشاء الله با صبر و استقامت و با توسل به اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» از خداوند متعال بخواهیم که حضور قلب و اخلاص در عمل، به همگان عنایت فرماید
یک حکایت آموزنده
بهلول که یکی از شاگردان امام صادق«سلام‌الله‌علیه» بود، به خاطر شرایط زمان و جور خلفای عبّاسی و فرار از ظلم و ریاست دنیوی، خود را به دیوانگی زد. او با همان حالت و شهرت به دیوانگی، تلاش فراوانی برای تبلیغ دین و گسترش معارف اسلامی داشت.
نقل شده است که روزی بهلول از جایی رد می‌شد. شخصی را دید که با افتخار، مشغول ساختن مسجدی است. نزدیک آن شخص رفت و گفت: اجازه می‌دهید من نیز به اندازه یک خشت در ساخت این مسجد مشارکت کنم؟ آن شخص گفت: مانعی ندارد. بهلول خشتی تهیه کرد و روی آن نوشت: «مسجد بهلول»! سپس آن را بالای ورودی مسجد نصب کرد. فردا که سازنده مسجد آمد، آن خشت را دید و بسیار عصبانی شد و دستور داد آن را بردارند. سپس با تندی به بهلول گفت: من مسجد می‌سازم، آن وقت به نام بهلول باشد؟ بهلول جلو آمد و گفت: آیا مسجد را برای مردم می‌سازی یا برای خدا؟ اگر برای مردم می‌سازی، مسجد نیست و خانه شیطان است و اما اگر برای خدا می‌سازی، اسم مسجد به نام من باشد یا به نام تو، چه تفاوتی دارد؟ مگر خدا نمی‌داند چه کسی مسجد را ساخته است؟ اینکه تو عصبانی هستی، معلوم می‌شود که این‌جا خانه ظلم و محلّ شیطان است!
وقتی در عملی خلوص نباشد، آن عمل تاریک است. هنگامی عمل روشن می‌شود که نور الهی و رنگ خدایی به آن بتابد.
تضرّع و زاری برای برخورداری از حضور قلب و خلوص بیایید همه ما این حالات معنوی را از خدا بخواهیم و بگوییم: خدایا! این چیزها خیلی لازم است، خلوص در عمل خیلی لازم است و تو باید عنایت کنی! خدایا حضور قلب خیلی لازم است و تو باید عنایت کنی! خدایا! به حق حضرت زهرا«سلام‌الله‌علیها»، حضور و قلب و اخلاص را به ما مرحمت فرما. انسان باید با تضرع و زاری و با تصمیم جدی و با رابطه عاطفی با خدا، از زیر پرچم شیطان رها شود و به زیر پرچم خدا پناه ببرد تا دست کم از مرتبه اوّل خلوص و حضور قلب برخوردار شود.
آنچه متأسّفانه در نمازها و سایر عبادات کمر‌نگ است، حضور قلب و اخلاص هنگام عمل است. انشاء الله با صبر و استقامت و با توسل به اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» از خداوند متعال بخواهیم که حضور قلب و اخلاص در عمل، به همگان عنایت فرماید.
پی‌نوشت‌ها :
1. نهج البلاغه، خطبه 179
2. دعای عرفه
3. علل الشرائع، ج 2، ص 363
4. بقره /
